An raibh a fhios agat go bhfuil daonáirimh á n-eagrú ar fud an domhain leis na céadta bliain? Go bhfios dúinn, ba iad na Bablónacha a rinneadh an chéad daonáireamh sa bhliain 3800 BC - beagnach 6000 bliain ó shin! Rinneadh an daonáireamh is sine ar domhan atá fós ar fáil sa tSín sa bhliain 2 A.D. agus glactar leis go bhfuil daonáireamh seo sách cruinn. Taifeadadh sa daonáireamh go raibh daonra na Síne cothrom le 59.6 milliún, an daonra ba mhó ar domhan an t-am sin, stádas a luaitear leis an tSín fós sa lá inniu ann.
D'eascair an focal census as an tSean-Róimh, agus ón bhfocal Laidine ‘censere’ a chiallaíonn ‘meastachán’. Príomhghné de chóras riaracháin na Róimhe ba ea an daonáireamh agus eagraíodh daonáireamh uair gach cúig bliana chun clár de na saoránaigh agus dá maoin a fhorbairt.
Sa lá atá inniu ann, tá daonáireamh á eagrú i mbeagnach gach tír ar fud an domhain. Eagraítear daonáireamh in go leor tíortha gach 10 mbliana. Eagraítear daonáireamh i dtíortha eile, cosúil le hÉirinn, gach cúig bliana.
Eagraíonn Ballstáit an Aontais Eorpaigh (AE) daonáireamh gach deich mbliana, agus foilsíonn Eurostat, oifig staidrimh an AE na torthaí. Foilsíonn na Náisiúin Aontaithe Bliainiris Staidrimh Bhliantúil, ina soláthraítear sonraí daonra le haghaidh níos mó ná 230 tír nó ceantar ar fud an domhain.
I ndiaidh iarracht a dhéanamh, nár éirigh léi, daonáireamh a eagrú in 1813, eagraíodh an chéad daonáireamh iomlán in Éirinn sa bhliain 1821, agus cuireadh na torthaí ar fáil in 1823. Bhain deacrachtaí eagrúcháin freisin le daonáireamh 1831, agus glactar leis nach bhfuil na torthaí sásúil.
Cuireadh roinnt feabhsuithe i bhfeidhm sular reáchtáladh daonáireamh 1841, lena n-áirítear úsáid a bhaint as léarscáileanna Suirbhéireachta Ordanáis, áiritheoirí ón gConstáblacht, agus foirm chaighdeánach a bhí le comhlánú ag ceann an teaghlaigh/an tí. Díol spéise eile faoin daonáireamh seo is ea go ndearnadh dul chun cinn suntasach i ndáil le scóip, cur i láthair agus teicníc na dtuarascálacha foilsithe, lena n-áirítear ‘Tábla básmhaireachta cheantair chathartha agus thuaithe na tíre’, an chéad tábla dá leithéid a cruthaíodh in áit ar bith riamh.
Ina dhiaidh sin, eagraíodh daonáirimh ag eatraimh 10 mbliana go dtí 1911. Níor eagraíodh aon daonáireamh in 1921, mar gheall ar Chogadh na Saoirse. Ba é daonáireamh 1926 an chéad daonáireamh a rinne faoi scáth Shaorstát Éireann, agus eagraíodh daonáirimh gach 10 mbliana ina dhiaidh sin go dtí 1946. Ón mbliain 1951, tá daonáirimh á n-eagrú gach cúig bliana.
Ar an drochuair, níl ach fíorbheagán de thuairisceáin daonáirimh a bhaineann leis an tréimhse roimh 1901 ar fáil sa lá inniu ann. Scriosadh formhór na dtuairisceán a bhain leis na blianta idir 1821 agus 1851 i dtine a tharla sa bhliain 1922. Scriosadh tuairisceáin daonáirimh 1861 agus 1871 d’aon turas (agus níor scríobhadh na sonraí i leabhair na n-áiritheoirí daonáirimh díreach mar a rinneadh i Sasana agus sa Bhreatain Bheag). Rinneadh laíon de thuairisceáin dhaonáireamh 1881 agus dhaonáireamh 1891 sa bhliain 1918, de bhrí go raibh ganntanas páipéir ann i rith an Chéad Chogadh Domhanda seans.
Tá na foirmeacha daonáirimh a bhaineann leis na blianta 1901 agus 1911, i dteannta le taifid eile atá fós ar fáil a bhaineann le daonáirimh a rinneadh roimhe sin, le fáil ar shuíomh gréasáin na Cartlainne Náisiúnta. Is gné bhunúsach agus spéisiúil dár stair agus n-oidhreacht aonair agus náisiúnta iad na taifid daonáirimh seo. Tá obair ar bun ionas gur féidir foirmeacha dhaonáireamh 1926 a chur ar fáil ar líne ionas go mbeidh siad ar fáil 100 bliain i ndiaidh an daonáirimh a dhéanamh, mar a bhforáiltear san Acht Staidrimh. Amach anseo, beidh na foirmeacha daonáirimh a bheidh á gcomhlánú againn ar an 3 Aibreán ar fáil do ghlúnta amach anseo, dár ngarpháistí agus dá gcuid páistí, agus beidh siad in ann léargas a fháil ar an gcineál saoil a bhí á chaitheamh againn in 2022!
Tá tuilleadh eolais maidir le stair an daonáirimh le fáil ar an leathanach daonáirimh ar shuíomh gréasáin CSO.
Amhairc ar roinnt tuairisceáin cháiliúla Éireannacha ó dhaonáirimh 1901 agus 1911.
Tuarascálacha stairiúla daonáirimh ó 1821 go 2006.